اصلاً از کجا معلوم این پرسشنامه درست باشه؟!
این سوالیه که خیلی از ما وقتی از یه پرسشنامه جواب نمی گیریم یا جواب پرسشنامه خوشایندمون نیست، می پرسیم.
با این سوال بدون اینکه خودمون متوجه بشیم، داریم روایی محتوایی پرسشنامه رو زیر سوال می بریم. پس مهمترین و اولین چیزی که در پرسشنامه زیر سوال میره، تحلیل روایی محتوایی هست و پژوهشگر باید توجه زیادی به اون بکنه. بنابراین قصد داریم که در ادامه سلسله آموزش های مربوط به روایی و پایایی پرسشنامه، در این مقاله آموزش مفصلی درباره روایی محتوایی ارائه بدیم.
اجازه بدید قبل از تعریف علمی روایی محتوایی، مثالی ساده بزنیم تا درک بهتری به این مفهوم کمی پیچیده داشته باشید.
در پایان ترم، استاد فیزیک به تمامی بچه ها گفت که ۵ فصل کتاب جزء امتحان است، بچه ها هم تمام فصول را خواندند و موقع امتحان با کمال تعجب دیدند که تمام سوالات امتحان فقط از فصل های سه و چهار است و از سایر فصول سوالی نیامده! در اینجا سوالات امتحان استاد، فاقد روایی محتوایی است، زیرا سوالات امتحان به گفته خودش تمامی فصول را پوشش نمی دهند.
پس زمانی که شما سوالات پرسشنامه افسردگی را طراحی می کنید، اگر تمامی جنبه های افسردگی را در سوالات بیاورید، پرسشنامه شما روایی محتوایی خوبی دارد، اما اگر فقط جنبه روانی افسردگی را اشاره کنید، این پرسشنامه به طور کامل نتوانسته است افسردگی را پوشش دهد، زیرا افسردگی جنبه های دیگری از جمله جنبه جسمی را هم شامل می شود.
بنابراین روایی محتوایی یعنی اینکه محتوای مربوط به ابزار پژوهش مانند پرسشنامه، مصاحبه، آزمون و غیره تا چه اندازه همسو و مرتبط با متغیر مورد نظر است و تمامی ابعاد، مولفه ها و جنبه های آن متغیر را به طور کامل پوشش می دهد.
حالا با توجه به تعریف بالا، بهتر می توانیم اهمیت روایی محتوایی را درک کنیم.
به این دلیل اهمیت دارد که می تواند این تضمین را به پژوهشگر و آزمودنی بدهد که سوالات پرسشنامه همه جنبه های آن متغیر را پوشش می دهند.
شما در جایگاه پژوهشگر این اطمینان را نسبت به پرسشنامه با روایی محتوایی بالا خواهید داشت که این پرسشنامه همه قسمت ها و جنبه های متغیر را می سنجد و نتایجی که از این پرسشنامه استخراج می شوند جامع و همسوتر با ادبیات نظری و پیشینه پژوهش است.
همچنین در جایگاه آزمودنی نیز مطمئن هستید که این پرسشنامه همه جنبه های شما را در آن حوزه می سنجد و در آخر که به پرسشنامه جواب می دهید، با نمرات حاصل از پرسشنامه اطمینان دارید که چیزی از قلم نیفتاده است. مثلاً اکثر دارای وسواس هستید و پرسشنامه وسواسی-اجباری با روایی محتوایی بالا را پاسخ می دهید، به این درک می رسید که در خصوص وسواس اجباری همه جنبه های آن از شما پرسیده شده است و نگران نیستید که این پرسشنامه چیزی را نسنجیده باشد.
۴ مرحله را شامل می شود که به قرار زیر هستند:
۱- ظاهری: اولین کاری که باید برای روایی محتوایی انجام دهید، این است که پرسشنامه را از لحاظ شکل ظاهر مورد بررسی قرار دهید. شکل ظاهر پرسشنامه چهار جنبه دارد که هر کدام با سوالی پرسیده می شوند و پژوهشگر، متخصص و آزمودنی باید به هر سوال پاسخ مثبت بدهند تا این روایی بهتر شود، در غیر اینصورت باید سوالات اصلاح شوند. این سوالات در حوزه های شفافیت، سادگی، دوری از ابهام و توالی هستند که محتوای سوالات در بخش بعدی مفصل آورده شده است.
۲- نسبت روایی محتوایی: نسبت روایی محتوایی (CVR) (Content Validity Ratio) مرحله دوم است که بررسی می کند چقدر سوالات یک پرسشنامه با مفهوم مورد نظر همخوان و متناسب است. عملاً این نسبت نشان می دهد که چه تعداد از متخصصین در آن حوزه آن محتوا را برای پرسشنامه سودمند می دانند. توضیحات کامل آن در بخش های بعدی اشاره شده است.
۳- شاخص روایی محتوایی: شاخص روایی محتوایی (CVI) (Content Validity Index) یک شاخص برای این روایی محسوب می شود که هر سوال را از حیث ارتباط، وضوح و سادگی براساس چهار گزینه مورد بررسی قرار می دهد. این شاخص هم جلوتر به صورت کامل توضیح داده خواهد شد.
۴- شاخص روایی محتوایی مقیاس: شاخص روایی محتوایی مقیاس (CVI-S) (Content Validity Index-Scale) یک شاخص کلی و زیرمجموعه شاخص روایی محتوایی است و در مرحله آخر می بایست با این شاخص کل پرسشنامه را مورد بررسی قرار داد. زیرا امکان دارد که در مراحل دوم و سوم تعداد زیادی سوال ریزش کنند (حذف شوند)، بنابراین باید در نهایت براساس این شاخص متوجه شد که پرسشنامه اعتبار لازم را برای ادامه تحلیل دارد یا اینکه مجدد باید پرسشنامه را مورد بررسی کلی و دقیق تر قرار داد.
همانطور که در بالا توضیح داد شد، روایی ظاهری اولین مرحله جهت سنجش این روایی است و متأسفانه اکثر محققین به این مرحله توجه چندانی نمی کنند و همین امر باعث می شود که در مراحل بعدی سوالات زیادی از پرسشنامه حذف شوند و در نهایت شاخص روایی محتوایی مقیاس (کل) پرسشنامه زیر سوال برود.
در روایی ظاهری (صوری) باید ۴ سوال را محقق هم از خود، هم از متخصصین امر و هم آزمودنی های خویش بپرسید:
سوال ۱ (شفافیت): آیا عبارات و سوالات پرسشنامه به گونه ای هستند که آزمودنی آنها را خوب متوجه شود و در خصوص درک سوالات مشکلی نداشته باشد؟
سوال ۲ (سادگی): آیا در سوالات پرسشنامه از اصطلاحات و کلمات بسیار تخصصی و پیچیده و سخت کم استفاده شده است و سوالات سادگی قابل درکی دارند؟
سوال ۳ (دوری از ابهام): آیا سوالات پرسشنامه دو پهلو یا مبهم یا دوگانگی ندارند و آزمودنی منظور سوالات را درست متوجه می شود؟
سوال ۴ (توالی): آیا مطالب پرسشنامه از ابتدا تا انتها به صورت متوالی و برحسب ترتیبی خاص قرار گرفته اند؟ یعنی آیا ابتدا مقدمه ای از پرسشنامه سپس مشخصات دموگرافیک و آنگاه سوالات هر متغیر به تفکیک آورده شده اند؟
شاید این سوال را از خود بپرسید که این مرحله در صورت بودن مراحل بعدی چه اهمیتی دارد و چرا باید این مرحله اول را انجام داد؟
بله سوال درستی پرسیدید. تمام سوالات مرحله اول را در مراحل دوم و سوم به صورت علمی تر و براساس فرمول محاسبه خواهیم کرد، اما مرحله اول انجام می شود تا شما قبل از نسبت روایی محتوایی و شاخص روایی محتوایی، سوالات را از جنبه های مختلف به صورت ظاهری بسنجید تا این سوالات در مراحل دوم و سوم کمتر مورد ریزش (حذف از پرسشنامه) قرار گیرند.
بعد از سنجش مرحله ظاهری ابزار یا پرسشنامه، گام دوم مربوط به نسبت روایی محتوایی است که این نسبت با نظر خبرگان در حوزه مورد نظر مورد بررسی قرار می گیرد. حال که پرسشنامه از نظر ظاهری مورد بررسی و تائید قرار گرفت، اکنون باید جلوی هر سوال دو گزینه سودمند و غیرسودمند قرار گیرد.
از خبرگان خواسته می شود که هر سوال را از منظر اینکه آیا این سوال برای پژوهش حاضر سودمند است یا خیر، مورد بررسی قرار دهند. سپس براساس فرمول لاوشه (۱۹۷۵) که در زیر آمده است، مقدار نسبت روایی محتوایی (CVR) محاسبه می گردد. براساس این مقدار و همچنین جدول مقادیر CVR برحسب تعداد خبرگان می توان نتیجه گرفت که چه سوالی باید حذف و چه سوالی باید در پرسشنامه باقی بماند.
در حقیقت CVR یک شاخص نسبی محسوب می شود که اگر اکثر خبرگان سوالی از پرسشنامه را سودمند بدانند آن سوال در پرسشنامه باقی می ماند و CVR آن بالا خواهد شد و برعکس اگر اکثر خبرگان آن سوال را سودمند قلمداد نکنند، آن سوال حدف می شود، چون CVR آن کم است.
اکنون که نسبت روایی محتوایی را به طور کامل یاد گرفتید، نوبت مرحله سوم یعنی سنجش شاخص روایی محتوایی (CVI) است.
این شاخص نخستین بار توسط والتز و باسل (۱۹۸۱) در کتابی با عنوان تحقیقات پرستاری: طراحی، آمار و تجزیه و تحلیل کامپیوتری ارائه شد. در حقیقت شاخص روایی محتوایی، سه جنبه ابزار یا پرسشنامه را که شامل (ارتباط) – (وضوح) – (سادگی) هستند، مورد بررسی قرار می دهد و از نسبت روایی محتوایی (CVR) سختگیرانه تر است.
برای هر بخش، سوالات پرسشنامه مورد بررسی قرار می گیرند، به طوری که برای بخش (ارتباط) جلوی هر سوال چهار گزینه (مرتبط نیست-نسبتاً مرتبط است-مرتبط است-کاملاً مرتبط است) وجود دارد. برای بخش (وضوح) جلوی هر سوال چهار گزینه (واضح نیست-نسبتاً واضح است-واضح است-کاملاً واضح است) وجود دارد و برای بخش (سادگی) جلوی هر سوال چهار گزینه (ساده نیست-نسبتاً ساده است-ساده است-کاملاً ساده است) وجود دارد.
جهت محاسبه این شاخص برای هر سه بخش، تعداد خبرگانی که گزینه های ۳ و ۴ را برگزیده اند بر کل تعداد خبرگان تقسیم می کنیم.
حال اگر برای هر سوال CVI بیشتر از ۰٫۷ باشد، آن سوال دارای روایی محتوایی مناسبی است و در پرسشنامه باقی می ماند.
اگر مقدار CVI برای هر سوال کمتر از ۰٫۷ باشد، آن سوال از پرسشنامه حذف می شود.
شاخص روایی محتوایی مقیاس، آخرین مرحله برای سنجش این روایی است که متاسفانه کمتر پژوهشگری این مرحله را انجام می دهد. در حالی که این مرحله کل پرسشنامه یا مقیاس شما را مورد بررسی قرار می دهد که بعد از انجام سه مرحله گذشته آیا این پرسشنامه استحقاق و لیاقت پرسشنامه شدن دارد یا نه؟
برای این کار باید فرمولی را محاسبه کرد، بطوری که در مرحله سوم تعداد سوالات یا آیتم هایی که شاخص روایی محتوایی آنها (CVI) بیشتر از ۰٫۷۵ بود را جمع می کنیم و بر مجموعه کل سوالات پرسشنامه تقسیم می کنیم. اگر شاخص روایی محتوایی مقیاس (CVI-S) بیشتر از ۰٫۶ باشد، پرسشنامه قابل قبول است، اما اگر کمتر از ۰٫۶ باشد، لازم است مجدد پرسشنامه را مورد بازبینی قرار داده و پرسشنامه مجوز ادامه فعالیت برای جمع آوری داده و تحلیل را نخواهد داشت.
اگر می خواهید به صورت کامل و حرفه ای یاد بگیرید که چگونه می توان روایی محتوایی را برای پرسشنامه خود که شامل چهار مرحله (ظاهری)، (نسبت روایی محتوایی CVR)، (شاخص روایی محتوایی CVI) و (شاخص روایی محتوایی مقیاس CVI-S) است، سنجید و همچنین تفسیر درستی از نتایج داشته باشید و اینکه خروجی های گزارش و تحلیل خود را به صورت فایل ورد و اکسل براساس تمامی فرمول ها داشته باشید، حتماً روی عکس زیر کلیک کنید.
هر شیوه سنجش اعتبار ابزاری، دارای مزایا و معایبی است و براساس علم آمار هیچ چیز ۱۰۰% خوب یا بد نیست. قطعاً نسبت روایی محتوایی و شاخص روایی محتوایی هم مزایا و معایبی دارند که بد نیست کمی راجع به اینها اطلاعاتی داشته باشید:
مزایای CVR:
CVR خیلی راحت محاسبه می شود و نیاز به دانش آماری پیچیده ای ندارید و همینطور می توان این نسبت را به تمامی پرسشنامه ها در رشته های مختلف تعمیم داد.
مزایای CVI:
قطعاً همانطور که ملاحظه کردید، جامعیت CVI بیشتر از CVR است و بنابراین CVI می تواند پرسشنامه را از جنبه های دیگری مثل ارتباط، وضوح و سادگی مورد سنجش قرار دهد و همچنین طریقه محاسبه CVI راحت تر از CVR است.
معایب CVR:
از آنجا که CVR یک نسبت است، لذا شاید در یک جامعه خبرگان همه سوالات سودمند باشند، اما در جامعه دیگری از خبرگان تعدادی از سوالات رد شوند. بنابراین نسبت روایی محتوایی بسیار تحت تاثیر تعداد خبرگان است و هرچه تعداد خبرگان بیشتر باشد، این نسبت افزایش پیدا می کند و این خود یک محدودیت به حساب می آید.
معایب CVI:
درست است که CVI گستردگی زیادی دارد و تحلیل آن بیشتر و راحت تر است، زیرا پرسشنامه را از سه جنبه ارتباط، وضوح و سادگی می سنجد، اما این کار برای محقق طولانی و خسته کننده خواهد بود. همچنین این شاخص هم مثل نسبت روایی محتوایی ارتباط زیادی با خبرگان دارد و هرچه تعداد خبرگان بیشتر، مقدار CVI هم بیشتر می گردد و بنابراین دسترسی به خبرگان زیاد، همواره کار سخت و طاقت فرسایی بوده است.
تا صحبت از روایی محتوایی می شود، ذهن اکثر محققین به سمت پرسشنامه می رود و اکثراً این تصور را دارند که فقط برای سنجش روایی پرسشنامه است، در صورتی که روایی محتوایی کاربرد بسیار زیادی در جنبه های دیگر علمی و آموزشی دارد.
۱- ابزارهای سنجش در پژوهش
ابزارهای سنجش در پژوهش شامل پرسشنامه، مصاحبه و آزمون هستند که این روایی می تواند هر سه این ابزارها را مورد بررسی قرار دهد. اینکه سوالات پرسشنامه یا آیتم های آزمون یا سوالات مصاحبه به درستی همسو با اهداف و موضوع پژوهش باشند، نوعی روایی محتوایی است.
۲- محتوای آموزشی و تربیتی
با استفاده از این روایی به راحتی می توان سرفصل های یک دوره آموزشی یا تربیتی را مورد سنجش قرار داد که آیا این محتوا متناسب با اهداف آموزش و روش های تربیتی برای جامعه مورد مطالعه است؟
۳- ارزیابی شغلی
با روایی محتوایی می توان متوجه شد که سوالات برای استخدام و همچنین سنجش مهارت های شغلی و دانش کارکنان جدید الورود یا کارکنان با سابقه، مناسب هستند یا خیر؟
اما باید این نکته مهم را در نظر گرفت که تنها نمی توان به این روایی اکتفا کرد و سایر روایی ها و همچنین پایایی ها در جای خود مهم و ضروری هستند.
هر پژوهش علمی لازم دارد که ملاحظات اخلاقی آن مدنظر قرار گرفته شود و روایی محتوایی هم به عنوان شیوه ای علمی نیازمند رعایت ملاحظات اخلاقی است که شامل موارد زیر هستند:
۱- کسب رضایت آگاهانه از خبرگان
خبرگان باید قبل از مشارکت در روایی محتوایی نسبت به اینکه به عنوان خبره برای این مرحله از پژوهش انتخاب شده اند، آگاه باشند و همچنین می بایست گزاره های پژوهش و جنبه های مهم تحقیق را مطالعه کنند و در نهایت رضایت نامه کتبی از آنها گرفته شود.
۲– حفط امانت داری
اطلاعاتی که از متخصصین درباره این روایی گرفته می شود، نباید فاش شود و حتماً باید نگاهی محرمانه به آنها داشت و از طرفی بهتر است اسامی و هویت خبرگان بدون رضایت آگاهانه آنها اعلام نگردد.
۳- عدم دستکاری نظرات خبرگان
خبرگان باید آزادی عمل در ارائه نظر و پیشنهاد خود داشته باشند و محقق به هیچ عنوان حق ندارد دیدگاه و نظر محققی را تغییر دهد تا فرایند تحقیق به نفع محقق عوض شود.
۴- شفاف سازی
محقق باید نتایج مستخرج شده از روایی را در صورت تمایل خبرگان در اختیار آنان قرار دهد.
۵- عدم سوءگیری
محقق نباید در انتخاب یا جواب دادن خبرگان به سوالات پرسشنامه سوءگیری داشته باشد و به نوعی آنها را نباید به جواب مدنظر خود سوق دهد.
۶- تنوع خبرگانی
محقق می بایست پنل خبرگانی را برای خود تعریف کند به طوری که از خبرگان مختلف در آن حوزه بهره گیرد و نباید جامعه مورد مطالعه خود را فقط از افراد آشنا انتخاب کند و تلاش نماید که گستردگی در انتخاب را افزایش دهد.
۷- رعایت ادب و احترام
تمامی کسانی که در این مرحله شرکت دارند، خبره و متخصص امر در آن حوزه هستند، بنابراین طبیعی است که در مورد خاصی بین محقق و خبره یا بین خبرگان اختلاف نظر ایجاد شود که بهتر است محقق این امر را با رعایت کامل ادب و احترام مدیریت نماید.
ما به شما کمک می کنیم که پژوهش تان راحت تر و با علم بیشتری پیش برود. مجموعه آرمان پژوهان با ۱۳ سال سابقه فعالیت آماری و پژوهشی به هزاران پژوهشگر کمک کرده تا این مسیر ارزشمند را به درستی طی نمایند.
تمامی حقوق برای سایت آرمان پژوهان محفوظ است.
